Το Αγιο Όρος ή όπως ονομάζεται επίσημα Ιερά Κοινότης Αγίου Όρους είναι μία "Αυτόνομη Μοναστική Πολιτεία" εντός της Ελλάδας, (ίσως μοναδική στο κόσμο, με εξαίρεση τη κοσμική Λάσα του Θιβέτ), στην χερσόνησο του Αθω της Χαλκιδικής στην Μακεδονία, που θεωρείται κέντρο του Ορθόδοξου μοναχισμού.

Είναι ένα από τα σημαντικότερα τμήματα όχι μόνο της Βαλκανικής, αλλά της Ευρώπης και της Ανατολικής Εκκλησίας λόγω της μεγάλης εθνικής, ιστορικής, θρησκευτικής, γραμματειακής και πολιτισμικής αξίας του, όπως επίσης θεωρείται σημαντικό κέντρο διατήρησης και συντήρησης πλούσιου υλικού και δικαίως χαρακτηρίζεται "καταφύγιο" και "μουσείο" μοναδικού θησαυρού ελληνικής τέχνης και γραμμάτων.

Το Αγιο Όρος ονομάζεται και σαν "Περιβόλι της Παναγιάς", μία ονομασία που προέρχεται από την ιστορία: Όταν η Παναγιά ταξίδευε με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη ώστε να επισκεφτούν τον Λάζαρο, μία θαλασσοταραχή ανάγκασε το καράβι τους να δέσει σε ασφαλές λιμάνι της χερσονήσου. Εκεί λοιπόν η Παναγιά εντυπωσιάστηκε από την σπάνια ομορφιά και ζήτησε από τον Υιό της να της το δωρίσει.

Το Αγιο Όρος, ένας ιερός τόπος που τυλίχτηκε μέσα στους αιώνες από μύθους και ιστορία, θρησκεία και τέχνη, για χίλια χρόνια τώρα, χαρακτηρισμένο πια ως μία πολύτιμη παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά από την Unesco.

Ο επιβλητικός Αθωνας παρέτρεψε τους ανθρώπους να τον συνδέσουν με μύθους λόγω του επιβλητικού του όγκου, προσωποποιώντας τον σε γίγαντα που άλλοτε ξεκόλλησε ένα βράχο από τη Θράκη και πετώντας τον στην Χαλκιδική δημιούργησε το όρος του Αθωνα και άλλοτε πάλι όταν ο Ποσειδώνας, θεός της θάλασσας πέταξε ένα βράχο προς τον Αθωνα, σκοτώνοντας τον.

Η χερσόνησος του Αθω είναι η ανατολικότερη και τραχύτερη των τριών επιμέρους παράλληλων χερσονήσων της Κασσάνδρας ή Παλλήνης, Λόγκου ή Σιθωνίας -κεντρική, και Αθω ή Αγίου Όρους που απαρτίζουν την χερσόνησο της Χαλκιδικής. Η χερσόνησος αυτή καλύπτεται από το όρος Αθω που κορυφώνεται σε μια μαρμάρινη πυραμίδα ύψους 2033μ., από όπου πήρε και το όνομά της και καταλήγει στο Ακρωτήριο Νυμφαίο ή Ακρόθωον. Στην περιοχή δεν υπάρχουν ποτάμια και λίμνες. Συνδέεται με την Χαλκιδική με στενό ισθμό, χαμηλής λωρίδας γης, μήκους 2 χλμ., ιστορικό από τους Περσικούς πολέμους το 480 π.Χ.. Μεταξύ της χερσονήσου του Αθω και της Σιθωνίας ή Λόγκου σχηματίζεται ο Σιγγιτικός ή κόλπος Αγίου Όρους, ενώ ΒΑ ο κόλπος της Ιερισσού.

Λίγα μίλια ΝΑ του Αθω βρίσκεται το μεγαλύτερο βάραθρο του Αιγαίου που από τα 80μ βάθος, απότομα φθάνει τα 1070μ.

Οι πρώτοι μοναχοί που εγκαθίστανται στο Αγιο Όρος καταγράφονται μόλις στις αρχές του 9ου αιώνα, που αρχικά κατοικούσαν σε σπηλιές, ενώ ο τρόπος της μοναστικής ζωής άλλαξε ριζικά με την άφιξη του οσίου Ευθυμίου του Μικρασιάτη.

Το 883 οι μοναχοί του Αγίου Όρους σύμφωνα με αυτοκρατορική απόφαση του Βασιλείου του Α', εξασφάλισαν το δικαίωμά τους να ασκητεύουν ελεύθερα, διατηρώντας το μέχρι και σήμερα, ενώ στα μέσα το 10ου αιώνα η χερσόνησος αρχίζει να παίρνει την ονομασία «Αγιο Όρος».
Ο όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης σημάδεψε την μοναστική πολιτεία με την έντονη παρουσία του αλλά και με τις δραστικές αλλαγές που επέφερε και αφού εξασφάλισε μεγάλες κρατικές χρηματοδοτήσεις, έχτισε τη «Βασιλική» στις Καρυές, στην θέση του μικρού ναού του Πρωτάτου. Η «Βασιλική» ήταν η έναρξη για περαιτέρω σπουδαία κτίσματα, όπως η μονή Μεγίστης Λαύρας, η Μονή Ζυγού, η μονή Ιβήρων, Βατοπεδίου και άλλων.

Το άβατο του Αγίου Όρους επήλθε τον 12ο αιώνα, όταν κτηνοτρόφοι εγκαταστάθηκαν στην χερσόνησο, δημιουργώντας αναστάτωση στην μοναστική ζωή των μοναχών.
Ετσι, βασιλική παρέμβαση εκδίωξε τους κτηνοτρόφους και όλους τους κοσμικούς, καθώς και τις γυναίκες, θεσμοθετώντας την απαγόρευση της εισόδου αυτών, κάτι που κατοχυρώθηκε μόνο τον 20ο αιώνα από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και πιο συγκεκριμένα το 1387 το Αγιο Όρος υποτάχθηκε στους Οθωμανούς, για λίγο διάστημα, μέχρι να επιστρέψει στην κυριαρχία του Βασιλιά της Θεσσαλονίκης. Το 1423 υποτάσσεται και πάλι, εκούσια αυτή τη φορά, εξασφαλίζοντας την ηπιότερη μεταχείριση των κατακτητών. Οι μοναχοί εκμεταλλευόμενοι αυτού του γεγονότος, κατάφεραν να ενισχύσουν τον τομέα της παιδείας και μεταξύ άλλων να ιδρύσουν την Αθωνιάδα, μία σχολή που κατάφερε να επηρεάσει κατά πολύ την άσχημη κατάσταση της παιδείας του υπόδουλου τότε ελληνισμού. Το 1821 το Αγιο Όρος παρόλα αυτά τάχθηκε στο πλευρό της Χαλκιδικής και βοήθησε στην Επανάσταση, γεγονός που πλήρωσε αργότερα πολύ ακριβά, και οικονομικά αλλά και με θύματα, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, που είχαν βρει τότε καταφύγιο στο Αγιο Όρος.

Κατά το θεωρούμενο πρώτο Τυπικό που επικύρωσε ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής, ο Αθως καλείται απλώς «Όρος» που ίσως αυτή να ήταν η συνήθης τότε ονομασία του χώρου.

Η επικράτηση όμως του ονόματος «Αγιον Όρος» φαίνεται να έγινε κατά το πρώτο μισό του 12ου αιώνα, συγκεκριμένα σε χρυσόβουλο έγγραφο του Αυτοκράτορα Αλέξιου Α' Κομνηνού προς την Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας το 1144 που αναγνωρίζεται οριστικά και επίσημα και επιβάλλεται το νέο όνομα όπως αναγράφεται σ΄ αυτό:

"Εφεξής το όνομα του Αθω καλείσθαι Αγιον Όρος παρά πάντων"

Πρόσβαση

Στο Αγιον Όρος μπορείτε να μεταβείτε μόνο από τη θάλασσα και διαθέτει δύο λιμάνια επιβίβασης, της Ιερισσού και της Ουρανούπολης.

Οι περισότεροι προσκυνητές εξυπηρετούνται από το λιμάνι της Ουρανούπολης για το λόγο του ότι είναι πιο προστατευμένη από της δυσμενείς καιρικές συνθήκες σε σχέση με το λιμάνι της Ιερισσού.

Για να φτάσετε στο Άγιο Όρος θα χρειαστεί να τηλεφωνήσετε στο Γραφείο Προσκυνητών στη Θεσσαλονίκη (2310.252.575) για να σας εκδοθεί το σχετικό διαμονητήριο, δηλαδή το επίσημο έγγραφο που εκδίδει η Ιερά Επιστασία και σας εξασφαλίζει τρεις διανυκτερεύσεις.
Θα πρέπει να φροντίσετε εγκαίρως την κατοχύρωσή του ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες γιατί καταφθάνουν κάθε χρόνο πλήθος προσκυνητών από κάθε μεριά του πλανήτη και ο αριθμός των επισκεπτών καθημερινά περιορίζεται στα 120 άτομα.
Τα απαραίτητα στοιχεία που ζητούνται είναι : Ονοματεπώνυμο, όνομα πατρός, έτος γεννήσεως και αριθμός αστυνομικής ταυτότητας με την εκδούσα Αρχή.

Αφού ολοκληρωθεί η διαδικασία του Διαμονητηρίου, θα πρέπει να επικοινωνήσετε με μοναστήρια που σας ενδιαφέρει να επισκεφθείτε.

Το Διαμονητήριο θα το παραλάβετε από το Γραφείο Προσκυνητών στην Ουρανούπολη, την ημέρα της αναχώρησής σας από τις 8:00 έως τις 9:30 το πρωί, πάντα με την αστυνομικής σας ταυτότητα. Στη συνέχεια προμηθευτείτε τα εισητήρια για το φέρι μποτ. Η επιβίβαση γίνεται από τις 9.30΄ ως τις 9.45΄, ώρα αναχώρησης για τη Δάφνη. Η διαδρομή είναι άκρως μαγευτική και μυστηριώδης γι αυτό πάρτε απαραίτητα μαζί σας φωτογραφική μηχανή.

Το Αγιο Όρος είναι ένα αυτοδιοίκητο και αυτόνομο τμήμα του Ελληνικού κράτους, που υπάγεται πολιτικά στο Υπουργείο Εξωτερικών και θρησκευτικά στην Δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Γεωγραφικά είναι χωρισμένο σε είκοσι αυτοδιοίκητες περιοχές. Κάθε περιοχή αποτελείται από μία κυρίαρχη μονή και διάφορους άλλους μοναστικούς οικισμούς γύρω από αυτήν (σκήτες, κελλιά, καλύβες, καθίσματα, ησυχαστήρια).

Όλες οι μονές είναι Κοινόβιες, δηλαδή κοινή λειτουργία, προσευχή, στέγη, σίτιση και εργασία μεταξύ των μοναχών. Υπεύθυνος της κάθε μονής είναι ο Ηγούμενος που εκλέγεται από τους μοναχούς της μονής ισόβια. Οι Ηγούμενοι των μονών συγκροτούν την Ιερά Σύναξη και ασκούν την νομοθετική εξουσία.

Κυβερνάται με βάση τον Καταστατικό Χάρτη του 1924. Το Ελληνικό Κράτος εκπροσωπείται απο τον Πολιτικό Διοικητή του Αγίου Όρους ο οποίος φέρει την ευθύνη για την τήρηση του Αγιορίτικου καθεστώτος και υπάγεται στο Υπουργείο Εξωτερικών και απο εκκλησιολογικής πλευράς υπάγεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως.

• Την εκτελεστική εξουσία στο Αγιο Όρος αντιπροσωπεύει η Ιερά Επιστασία της οποίας ο Πρόεδρος φέρει την ονομασία Πρωτεπιστάτης. Η Ιερά Επιστασία αποτελείται από 4 μέλη επιλεγμένα από τις 5 πρώτες ιεραρχικά μονές.

• Η νομοθετική εξουσία αντιπροσωπεύεται απο την Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους,επίσης η Ιερά Κοινότητα έχει εκτός των άλλων και δικαστική αρμοδιότητα σε υποθέσεις Αστικού Δικαίου για πλημμελήματα που συνέβηκαν εντός των γεωγραφικών ορίων του Αγίου Όρους.Για όλες τις υπόλοιπες (Κακουργήματα κλπ.) αρμόδια δικαστήρια εκδίκασης είναι αυτά της πόλεως της Θεσσαλονίκης.

• Ως Ανώτατη Εκκλησιαστική και Δικαστική Αρχή εντός του Αγίου Όρους αναγνωρίζεται η Διπλή Ενιάυσεως Σύναξη η οποία συνέρχεται τακτικά μία φορά τον χρόνο εκτός και εάν απαιτείται διαφορετικά και μπορεί να αποφανθεί δια πάν ζήτημα.

• Και τέλος χρέη Ανωτάτου Εφετείου γιά Εκκλησιαστικά - Πνευματικά θέματα ασκεί η σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.

Μοναστικά ιδρύματα

Τα Μοναστικά ιδρύματα του Αγίου Όρους διακρίνονται σε έξι τάξεις: τις Ιερές Μονές ή Μοναστήρια, τις Σκήτες, τα Κελιά, τις Καλύβες, τα Καθίσματα και τα Ησυχαστήρια.

Ιερές Μονές

Η Μονή Σίμωνος Πέτρας στο Αγιον Όρος, χτισμένη σε υψόμετρο 300 μέτρων πάνω από την ακτή. Στα αριστερά, διακρίνεται και το παρακείμενο υδραγωγείο

Όλες οι Ιερές Μονές του Αγίου Όρους, καλούμενες και Αθωνικές, αποτελούν θρησκευτικά πνευματικά ιδρύματα και όλες χαρακτηρίζονται "Κυρίαρχες", "Βασιλικές", "Πατριαρχικές" και "Σταυροπηγιακές"

• "Κυρίαρχες" λέγονται επειδή διατηρούν ιδιοκτησιακό αυτοδιοίκητο του χώρου τους, μή υποκείμενο σε κανένα περιορισμό ως προς τον αριθμό των μοναχών.

• "Βασιλικές" διότι η ίδρυσή τους οφείλεται σε εντολή ή συνδρομή των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων ή, η ίδρυσή τους επικυρώθηκε με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο.

• "Πατριαρχικές" ονομάσθηκαν αργότερα με την έκδοση πατριαρχικών σχετικών σιγιλλίων, όταν συνδέθηκαν με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως που ανέλαβε την πνευματική και μόνο εποπτεία τους.

• "Σταυροπηγιακές" από το σταυρό που έστελναν οι Αυτοκράτορες ή ο Πατριάρχης και τοποθετούνταν στη θεμελίωση.

Οι Αθωνικές Μονές σήμερα είναι όλες κοινόβιες. Παλιότερα κάποιες ήταν ιδιόρρυθμες.

• Στις κοινόβιες οι αδελφοί έχουν τα πάντα κοινά και τίποτε ιδιόκτητο. Την Μονή διευθύνει ισόβια ο Ηγούμενος, ο Κοινοβιάρχης, έχοντας γύρω του τη Γεροντία και τους Επιτρόπους. Εκλέγεται με πλειοψηφία από τη Γεροντία σε μυστική ψηφοφορία, από κατάλογο υποψηφίων, που και αυτός καταρτίζεται από πλειοψηφία από αυτούς που έχουν δικαίωμα ψήφου (να έχουν περάσει 6 χρόνια από το έτος της κουράς) μοναχών.
  Για τον Ηγούμενο απαιτούνται ορισμένα πνευματικά και ηθικά προσόντα. Υπάρχει δυνατότητα να παυθεί με απόφαση της Γεροντίας και κατόπιν πλειοψηφίας των εχόντων δικαίωμα ψήφου της Αδελφότητας. Αν ο εκλεγμένος Ηγούμενος δεν φέρει το βαθμό του Αρχιμανδρίτη, αμέσως μετά την εκλογή του χειροτονείται.

• Στις ιδιόρρυθμες Μονές οι μεν μοναχοί διαμένουν μεμονομένα ο καθένας, τα δε θέματα των Μονών τα ρυθμίζει η Επιτροπή και η Σύναξη των Προϊσταμένων.

Σύμφωνα με αυτά, η Διοίκηση των κοινοβίων είναι σχεδόν μοναρχική αλλά με στοιχεία κοινοκτημοσύνης, ενώ των ιδιορρύθμων ολιγαρχική αριστοκρατική. Από τις 20 κυρίαρχες Μονές που λειτουργούν, όλες είναι κοινοβιακές. Ο αριθμός των 20 Μονών, ήταν ανεγνωρισμένος ανέκαθεν από την Εκκλησία και την Πολιτεία, χωρίς όμως να μπορεί να αυξηθεί αλλά ούτε και να μειωθεί. Από αυτές τις Μονές οι 17 είναι ελληνικές, 1 Σερβική, 1 Ρωσική, και 1 Βουλγαρική.

Σύμφωνα με την ιεραρχική τάξη (από το χρόνο ίδρυσης) οι Ιερές Μονές του Αγίου Όρους, οι οποίες ονομάζονται και Αθωνικές, είναι οι εξής:

1. Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας (963)

2. Ιερά Μονή Βατοπεδίου (972)

3. Ιερά Μονή Ιβήρων (976)

4. Ιερά Μονή Χιλιανδαρίου ή Χελανδαρίου (1197, Σερβική)

5. Ιερά Μονή Διονυσίου (1375)

6. Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου (12ος αιώνας)

7. Ιερά Μονή Παντοκράτορος (1363)

8. Ιερά Μονή Ξηροποτάμου (11ος αιώνας)

9. Ιερά Μονή Ζωγράφου (1270, Βουλγαρική)

10. Ιερά Μονή Δοχειαρίου (11ος αιώνας)

11. Ιερά Μονή Καρακάλλου (1070)

12. Ιερά Μονή Φιλοθέου (992)

13. Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας (ή Σιμωνόπετρα) (1363)

14. Ιερά Μονή Αγίου Παύλου (11ος αιώνας)

15. Ιερά Μονή Σταυρονικήτα (1542)

16. Ιερά Μονή Ξενοφώντος (1070)

17. Ιερά Μονή Γρηγορίου (14ος αιώνας)

18. Ιερά Μονή Εσφιγμένου (11ος αιώνας)

19. Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος (ή Ρωσικό) (από το 1169 παραχωρήθηκε στους Ρώσους

20. Ιερά Μονή Κωνσταμονίτου ή Κασταμονίτου (1086)

Όλα τα άλλα ιδρύματα, σκήτες, κελιά, ησυχαστήρια είναι τμήματα των Μονών.

Εκτός από τις είκοσι κυρίαρχες μονές σε κανέναν άλλο δεν επιτρέπεται δικαίωμα ιδιοκτησίας στο Αγιον Όρος.

Ολες οι Μονές, ως πατριαρχικές και σταυροπηγιακές, υπάγονται στην πνευματική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και δεν επιτρέπεται η μνημόνευση κανενός άλλου επισκόπου εκτός του Οικουμενικού Πατριάρχη (εξαιρείται η μονή Εσφιγμένου, της οποίας οι μοναχοί ΔΕΝ μνημονεύουν τον Πατριάρχη).

Δεν επιτρέπεται η διαβίωση στο Όρος σε ετερόδοξους ή σχισματικούς.

Ολοι οι μοναχοί του Αγίου Όρους, οποιασδήποτε εθνικότητας και αν είναι, λαμβάνουν αυτόματα την ελληνική υπηκοότητα.

Η δικαιοσύνη απονέμεται από τις μοναστηριακές αρχές και την Ιερά Κοινότητα, εκτός από τις ποινικές υποθέσεις.

Οι Ιερές Μονές είναι αυτοδιοίκητες και διοικούνται σύμφωνα με τον εσωτερικό τους κανονισμό, τον οποίο ψηφίζουν οι ίδιες και εγκρίνει η Ιερά Κοινότητα. Η Ιερά Κοινότητα αποτελείται από είκοσι αντιπροσώπους των Μονών και εδρεύει στις Καρυές ως διαρκές σώμα.

Στη χερσόνησο του Αθω, σύμφωνα με την παλαιά βυζαντινή τάξη, απαγορεύεται η είσοδος γυναικών. Ο περιορισμός αυτός έχει πνευματική βάση στην παρθενία των μοναχών και την αφιέρωση του Όρους στη Θεοτόκο. Ονομάζεται "άβατον" και ισχύει από την αρχή της σύστασης της ιδιόρυθμης πολιτείας, αν και κατά το παρελθόν σε ορισμένες στιγμές ανάγκης έχει καταλυθεί.

Σκήτες

Η Σκήτη (Σκήτες) είναι μοναστικό ίδρυμα που υπάγεται σε Κυρίαρχη Μονή ή Μοναστήρι. Οι Σκήτες είναι μικρές μονές που και αυτές διακρίνονται όπως οι Αθωνικές Ιερές Μονές σε κοινόβιες και ιδιόρρυθμες.

Πρόκειται για οργανωμένες κοινότητες που συγκροτούνται από πολλές μοναστικές καλύβες. Στο μέσον της κάθε Σκήτης βρίσκεται το λεγόμενο "Κυριακό" που είναι ο κοινός ναός για όλους γύρω από αυτόν κτισμένες καλύβες. Ο επικεφαλής της Σκήτης είναι ο επονομαζόμενος "Δικαίος" που εκλέγεται κάθε χρόνο συνήθως στις 8 Μαΐου από τους "γέροντες" της Σκήτης με τη βοήθεια 2 ή 4 συμβούλων εκ των οποίων οι μισοί προέρχονται από την ίδια τη Σκήτη και οι άλλοι μισοί από την Κυρίαρχη Μονή στην οποία υπάγεται η Σκήτη.

Οι εγκατεστημένοι σε αυτές μοναχοί λέγονται σκήτες ασχολούνται δε με γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες καθώς επίσης και με την αγιογραφία, ξυλογλυπτική, μουσική κ.ά.

Στον Ελλαδικό χώρο οι σημαντικότερες Σκήτες είναι οι Αθωνικές.

Στο Αγιο Όρος βρίσκονται δώδεκα Σκήτες σε όλη την Αθωνική χερσόνησο. Από αυτές κοινόβιες είναι τέσσερις: